ერთაწმინდის ტაძარი

(ტექსტი აღებულია წიგნებიდან: ი. გომელაური, ერთაწმინდის ტაძრის არქიტექტურა, თბ., 1976; საქ.-ოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთან აღწერილობა, ტ.5, თბ., 1990, გვ. 156-158)

სოფელ ერთაწმინდის წმინდა ესტატეს სახელობის ეკლესია ერთ-ერთი სახელგანთქმული სიძველეთაგანია საქართველოში. ტაძრის სახელწოდება ’’ერთაწმინდა’’ დაკავშირებულია ქრისტიანული ეკლესიის მრავალმოწამე წმ. ესტატესთან, რომლის სახელზეცაა იგი ნაკურთხი. ’’ესტატე წმინდა’’ დროთა განმავლობაში ხალხის გამოთქმაში ქცეულა ’’ერთაწმინდად’’ და სოფელსაც, როგორც პლ. იოსელიანი ფიქრობს, იგივე სახელწოდება უძველესი დროიდანვე მიუღია. ამის დამამტკიცებელი უნდა იყოს უთუოდ აღნიშნული ძველი სახელწოდების მიახლოებული რედაქცია ’’ესტაწმინდა’’ - რომელიც გვხვდება ერთაწმინდასთან დაკავშირებულ ძველ ისტორიულ საბუთებში.

ეკლესია მთის ფერდობზე გაშენებული სოფლის შუაგულში დგას, სამხრეთით მას ტყით დაფარული მთის კალთა დაჰყურებს. ერთაწმინდის ეკლესია შემოვლებულია გალავნით. ადგილობრივ მცხოვრებთა სიტყვით, გალავანს შვიდი კოშკი ჰქონია, რომელთაგან უმრავლესობა ახლა სრულიად განადგურებულია.

ტაძარი XIII საუკუნის პირველი ნახევრით თარიღდება. ინტერიერში კედლების დიდი ნაწილი შელესილია. ტაძრის ჩრდილოეთი მკლავის ჩრდილოეთ კედელზე გაიხსნა (1960-70წწ) მოხატულობის სამი რეგისტრი. მხატვრობა შესრულებულია არა უადრეს XVII საუკუნისა. ზედა რეგისტრში გამოსახულია ნადირობიდან დაბრუნებული წმ. ესტატე, რომელიც თავის ცოლს უმჟღავნებს სასწაულის ამბავს. აქვეა მათი ორი შვილი, ისინი სუფრასთან სხედან. მეორე რეგისტრში წმ. ესტატე თავისი ოჯახით მღვდელმთავრის წინაშე დგას. მესამე რეგისტრის კომპოზიცია საზეიმო ხასიათისაა; სადა ფონზე გამოსახულია ფრონტალურად მდგომი 4 წმინდანი.

ჩრდილოეთ ფასადზე სარკმლის ქვემოთ გამოსახულია მამაკაცის ფიგურა, სამუშაო იარაღით ხელში.

ძეგლის ხანგრძლივი ისტორიული ცხოვრების შესახებ არავითარი პირდაპირი ცნობა არ შემოგვრჩენია, მაგრამ არაერთი დაზიანება და რესტავრაცია, რომელიც განიცადა შენობამ - განვლილ განსაცდელთა მეტყველი მოწმეებია.შესაძლოა, სერიოზული დაზიანებანი XIII საუკუნის დასასრულს მომხდარი მიწისძვრის შედეგი იყოს, როდესაც ქართული მემატიანეს სიტყვით, ეკლესიებს გუმბათებიც არ შერჩენიათ. ადვილი დასაშვებია, რომ მძიმე განსაცდელს, რომელზეც მოგვითხრობს ’’ქართლის ცხოვრება’’, როდესაც XIV სუაკუნის დასასრულს თემურლენგმა ’’ ტფილისი აღიღო, ქართული წარსტყვევნა და შემუსრნა ყოველნი ეკლესიანი და შენებულებანი’’, ერთაწმინდაც ვერ გადაუჩა.ერთაწმინდასთან დაკავშირებული საბუთები მცირე რაოდენობითაა დაცული და თვით ეკლესიის შესახებ ისინი არაფერს გვეუბნებიან. საბუთები XVI საუკუნის მეორე ნახევარზე ადრინდელები არ არიან. უმთავრესად ეს შეწირულების ან ნასყიდობის წიგნების დამოწმებებია.

1610 წლიდან ერთაწმინდა გიორგი სააკაძის და მის შთამომავალთა თარხან მოურავების საგვარეულო აკლდამას წარმოადგენს.

ertacminda

ertacmindis cminda estates saxelobis eklesia

ფავნისის წმინდა გიორგის ეკლესია

(ტექსტი და მოხატულობის სქემა აღებულია წიგნიდან: საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტ.5, თბ., 1990, გვ. 146-147)

ფავნისის წმინდა გიორგის ეკლესია დგას სოფელ გარიყულას ძველ სასაფლაოზე. ტაძარი ტარიღდება IX-X საუკუნეებით. 1957 წელს ძეგლის სახურავი შეაკეთა სპეციალურმა სამეცნიერო-სარესტავრაციო სახელოსნომ. ეკლესია დარბაზულია, ნაგებია ქვიშაქვითა და ნატეხიქვით, გამოყენებულია ტუფიც. შესასვლელი სამხრეთ კედელშია. საკურთხეველში შემორჩენილია კანკელის ფრაგმენტი. დარბაზის გრძივი კედლები დანაწევრებულია პილასტრებით, რომლებზეც ეყრდნობა საბჯენი თაღები. სამხრეთ ფასადზე მთელს სიგრძეზე მიშენებულია დაბალი, ცილინდრული კამარით გადახურული ეკვდერი (ძლიერ დაზიანებულია), რომელსაც ერთი სარკმელი ჰქონდა. აქ შემორჩენილი მოხატულობის ნაშთები მიეკუთვნება XIII საუკუნის მეორე ნახევარს.

აღმოსავლეთ ფასადზე, სარკმლის ორივე მხარეს, წრეში ჩასმულია ორნამენტიანი ჯვრები. სარკმლის ზემოთ, ფრონტონის სიბრტყეში მოთავსებულ დიდი ზომის ქვიშაქვის სწორკუთხა ფილაზე გამოსახულია წრე და გველი.

ეკლესიის კედლებზე განირჩევა მოხატულობის ორი ფენა. ქვედა ფენა ეკლესიის თანადროულია. ამ ფენიდან შემორჩენილია ფერადი ლაქები ჩრდილოეთი კედლის პირველ რეგისტრში და შარავანდიანი ხელგაშლილი მამაკაცის ფიგურა სამხრეთი კედლის აღმოსავლეთ მონაკვეთზე.

მოხატულობის მეორე ფენა XII საუკუნის მეორე ნახევარს მიეკუთვნება. კამარაში, ეკლესიის ჩრდილოეთ და სამხრეთ კედლებზე მოხატულობის დიდი ნაწილი ჩამოცვენილია. შედარებით უკეთესადაა დაცული საკურთხევლისა და დასავლეთ კედლის მოხატულობა.

ეკლესიის მოხატულობაში წარმოდგენილია საუფლო დღესასწაულთა ციკლი; წმინდა გიორგის ცხოვრების ეპიზოდები (5 სცენა: წმინდა გიორგის ურმის თვალს შესვლა, წმინდა გიორგის ფოცხით ხვეტა, სარკინოზის სასწაული, ყრმის ტყვეობიდან დახსნის სასწაული, ლასია ქალაქის მოქცევა) და ქტიტორთა პორტრეტები (ჩრდილოეთ კედლის დასავლეთი მონაკვეთი).

ფავნისის ეკლესიის მოხატულობას არ ახასიათებს მკაცრი არქიტექტონიკური აგება: რამდენადმე შესუსტებულია რეგისტრის ხაზის მაორგანიზებელი მნიშვნელობა, მას ჰკვეთენ ფიგურები, იგრძნობა სცენათა შერწყმის ტენდენცია.

favnisis cminda giorgis eklesia

sofeli gariyula

ქვათახევის მონასტერი

ქვათახევის მონასტერი კავთურას ხეობაში მდებარეობს. კომპლექსი ხეობის სიღრმეში, ხშირ ტყეშია აგებული. სამონასტრო კომპლექსში ამჟამად შედის გალავანი, ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარი, სამრეკლო, კოშკი და საყოფაცხოვრებო და სამეურნეო დანიშნულების ნაგებობები. მონასტრის დაარსების შესახებ არავითარი ისტორიული დოკუმენტი არაა ჩვენამდე მოღწეული, მთავარი ტაძრის არქიტექტურის მხატვრულ-სტილისტური ანალიზის შედეგად მისი აგების თარიღი XII_XIII საუკუნეებით განისაზღვრა.

ჩვენამდე მოღწეული პირველი ისტორიული ცნობა, რომელიც ქვათახევის მონასტერს ეხება მიეკუთვნება საქართველოში თემურ-ლენგის ლაშქრობის პერიოდს (ქართლის ცხოვრება, ს. ყაუხჩიშვილის რედ. 1959, II, გვ. 452-453). როგორც ქართლის მემატიანე გვამცნობს, თემურ ლენგის ჯარმა საქართველოში მორიგი ლაშქრობისას 1400 წელს, ააოხრა მონასტერი და მასში მყოფი მონაზონნი, ბერები, თავადთა ასულები და გლეხები ეკლესიაში გამოამწყვდიეს და ცოცხლად დაწვეს. როგორც ჩანს, ამ დროისთვის მონასტერი დედათა სამყოფლად იყო განკუთვნილი. ამ დღის შემდგომ ვიდრე 1821 წლამდე მონასტერში მლოცველები მოწიწების ნიშნად ფეხზე გახდილნი ან საგანგებო ფეხსაცმელებით შედიოდნენ.

ამასთან დაკავშირებით საინტერესო ცნობას გვაწვდის პლატონ იოსელიანი; თურქეთის ფაშას, რომელსაც რეზიდენცია გორში ჰქონდა, ამ მიდამოებში მოუწია ნადირობა, ნადირობისას მას თემურლენგის ლაშქრის მიერ მონასტრის აოხრების ამბავი მოუთხრეს და მან მონასტრის მონახულების სურვილი გამოთქვა. მონასტერში მისულმა ფაშამ ტაძარში შესვლა გადაწყვიტა, მაშინ ერთ-ერთმა ბერმა მოახსენა აქ არსებული წესი, რომ მხოლოდ ფეხშიშველი უნდა შესულიყო მნახველი ტაძარში. ფაშა ყოველგვარი წინააღმდეგობის გარეშე დათანხმდა და ფეხგახდილი შევიდა. ასევე ფეხშიშველი შესულა ტაძარში სპარსეთის ხანი, რომელიც ქართლში ხარკის ასაკრეფად მისულ ნადირ-შაჰის რაზმს ახლდა თან.

ვახუშტის ცნობით, XVIII საუკუნის I ნახევრისთვის მონასტერი მოქმედია, აქ არქიმანდრიტი ზის. XVII-XVIII საუკუნეებიდან, ლეკიანობის პერიოდში მონასტერი ნელ-ნელა ცარიელდება. მათ მიერ 1799 წელს მოკლულ იქნა ქვათახევის მონასტერში მოღვაწე ერთ-ერთი ბერი პავლე.

1970-75 წლებში მონასტერში ჩატარდა სარესტავრაციო სამუშაოები ვ. ცინცაძის ხელმძღვანელობით, აღდგენილ და გამაგრებულ იქნა კედლის პერანგი, აგრეთვე დასავლეთის კარიბჭე, შეცვლილ იქნა ხახვისებური გუმბათის გადახურვა.

ბეთანიის მონასტერი

(ტექსტი აღებულია წიგნიდან: პ. ზაქარაია, ქართული ხუროთმოძღვრება XI-XVIIIს., თბ., 1990, გვ57-63)

ბეთანია ქართული ხუროთმოძღვრების ერთ-ერთი ბრწყინვალე არქიტექტურული ძეგლია. იგი თბილისთან ახლოს, მდინარე ვერეს ხეობაში მდებარეობს.
ტაძრის ირგვლივს ოდესღაც განლაგებული სამონასტრო ნაგებობებიდან აღარაფერია დარჩენილი. ახალი აგებულია სამხრეთ-დასავლეთით ორსართულიანი შენობა. ბეთანიის მთავარი ტაძრის დასავლეთით 1196 წელს აგებული პატარა დარბაზული ეკლესიაა.

გუმბათსა და ტაძრის ქვედა კორპუსსაც თავდაპირველი გადახურვა არ შერჩენია. ამჟამად თუნუქია, ხოლო გასული საუკუნის ბოლოს, რესტავრაციამდე კრამიტით იყო გადახურული, ტავდაპირველად კი ლორფინები ყოფილა. მათი ფრაგმენტები ბლომადაა ეზოში.

ბეთანიის მონასტრის დარსებასა ან მთავარი ტაძრის აგებაზე ისტორიული ცნობები არ მოგვეპოვება, გარდა ერთისა, სადაც ვახუშტი ბაგრატიონი ბეთანიას ორიოდე სიტყვით იხსენიებს და სწორ თარიღს იძლევა. იგი წერს, რომ ვერეს ხევზე არის ლასტის ციხის ’’ქვეით, სამხრით, ყოვლად წმიდის მონასტერი ბეთანია, გუმბათჳანი, მაგარს ადგილს, ტამარ მეფის აღშენებული, აწ ხუცის სამარ. მუნ ერთვის ვევი ვერეს სამადლომდე.’’ თანამედროვე სპეციალურ ლიტერატურაში ტაძრის აგების ტარიღს ისტორიულ პორტრეტებს უკავშირებენ.
ტაძრის ჩრდილოეთის კედლის ქვედა რეგისტრზე განლაგებულია მეფეების - ლაშა-გიორგის, ტამარისა და გიორგი მესამის გამოსახულებები. ამ კომპოზიციას ორივე მხარეს ამტავრებს წმინდანთა სახეები. ყურადსაღებია ის გარემოება, რომ სამივეს გვირგვინი ადგას და, ამასთანავე ლაშას ხმალი ჰკიდია. ხმლის ჩამოკიდება, თავისთავად, მეფედ კურთხევას ნიშნავს. ე.ი. ამ მხატვრობის შესრულებისას ლაშა უკვე მეფე იყო. ისტორიული ცნობებით კი დადგენილია, რომ ლაშა თამარმა თავის თანამოსაყდრედ გაიხადა 1207 წელს (მეუღლის - დავით სოსლანის სიკვდილის შემდეგ). ბეთანიის კედლების მოხატვა იმავე წელს თუ არა, ახლო წლებში მოხდებოდა.
რაც შეეხება თვით ტძარს, ინტერიერში კედლების მოხატვის დაწყებისას შენობა დამთავრებული უნდა ყოფილიყო. ასეთი დიდი ტაძრის აგებას 5-10 წელი მაინც მოუნდებოდა. აქედან გამომდინარე, ეკლესიის მშენებლობა უნდა დაწყებულიყო არა უგვიანეს XIII საუკუნის პირველი წლებისა. თუ ნაგებობის არქიტექტურული პროექტის შედგენასაც მივიღებთ მხედველობაში, მაშინ მშენებლობის დაწყების დროდ XII საუკუნის მიწურული, დამთავრებისად კი - მომდევნო საუკუნის პირველი ათეულის მეორე ნახევარი უნდა მივიჩნიოთ.

უპირველეს ყოვლისა, ყურადღება უნდა მიექცეს ბეთანიის მთავარი ტაძრის საერთო გადაწყვეტას - პირამიდულ კომპოზიციას კარიბჭით. ეს პირამიდულობა, ზესწრაფვა ერთნაირად ჩანს როგორც ინტერიერში, ისე ექსტერიერში. სწორედ ეს მოხდენილი პროპორციები ახდენს დიდ შთაბეჭდილებას.
ტაძრის გეგმა, კარიბჭის გარეშე, ერთ მოზრდილ სწორკუთხედშია ჩასმული. გარეთა ხაზი თუ ასე მარტივია, იგივე არ შეიძლება ითქვას შიდა ხაზზე. შიგნით ყველაფერი მრავალფეროვანი ხდება და რთულდება. მთავარს ინტერიერში ის ვერტიკალური ღერძი წარმოადგენს, რომელიც გუმბათის წვეტში ამთავრებს თავის სვლას.
ხუროთმოძღვარს ყველა დეტალი ისე აქვს გადაწყვეტილი, რომ ყველაფერი ზესწრაფვას ექვემდებარება. უპირველეს ყოვლისა, აქ აღსანიშნავია ჯვრი მკლავების სიგანისა და სიმაღლის შეფარდება და მათი გადახურვის მოხაზულობა. მკლავებს ოსტატი ამთავრებს ისრული ფორმით, რაც თავისთავად აძლიერებს ზემოთ სწრაფვის შთაბეჭდილებას. ამიტომაცაა, ამ ბაროკალურად განწყობილ ოსტატებს ისრისებრი ფორმის თაღი ურჩევნიათ ნახევარწრიულს. ასე იქცევა არა მარტო ბეთანიის ავტორი, არამედ ლურჯი მონასტრის, ქვათახევის, ყინწვისის, ფიტარეთისა და სხვ. ავტორებიც. თაღის ისრულ ფორმას ბეთანიის ავტორი იყენებს არა მარტო გუმბათქვეშა კამარებსზე, არამედ გვერდით ნავებთან მაერთიანებელ თაღებზე, სადიაკვნესა და სამკვეთლოს კარებზე და სხვაგანაც.

ოთხივე ფასადიდან უკეთაა შენახული აღმოსავლეთის ფასადი. კარგად თლილი კვადრებით შემოსილ ფასადზე მორთულობა სიმეტრიულადაა განლაგებული. ფასადის საერთო მოხაზულობის შესაფერისად, მორთულობის ელემენტებიც სამკუთხედს იმეორებს. ამ სამკუთხედის ფუძე თუ სადიაკვენსა და სამკვეთლოს სარკმლეს უჭირავთ, წვერი ჯვრის ზემოთ მდებარე წრიულ სარკმელს უკავია. ფასადის ღერძზეა ცენტრალური სარკმელი და მთავრდება იმავე ჯვრის თავზე მდებარე წრიული სარკმლით.

სწორედ ასეთი განლაგების შედეგია მორთულობის სისადავე და სუმსუბუქე. აქ არ არის დეკორის ისეთი მოჭარბება, როგორსაც ვხვდებით XI-XII საუკუნეების ძეგლებში. ამავე დროს, ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებას, რომ ბეთანიის ოსტატი არ გამოდის ეპოქის საერთო ტენდენციებიდან, იგი მთლიანად ექცევა XII-XIII საუკუნეების მიჯნის ფარგლებში.

betaniis monasteri