* სოფელი ბრეთი *

(ტექსტი აღებულია: სიკძა, ტ.5 (თბილისი, 1990), გვ. 360–361)

სოფელი ბრეთი მდებარეობს ქარელის რაიონში, მდ. აღმოსავლეთი ფრონის მარცხენა ნაპირზე, ქარელიდან 9 კილომეტრზე.

ბრეთის ტერიტორია ადრინდელი შუა საუკუნეებიდანვე ყოფილა დასახლებული. გარკვეულ ტერიტორიულ ერთეულს წარმოადგენდა ბრეთის ხევი.

ბრეთში VI საუკუნეში მოღვაწეობდა ერთ–ერთი 13 ასურელ მამათაგანი – პიროსი. მის მიერ ჩამოყალიბებული სამონასტრო ცენტრი მთელი შუა საუკუნეების მანძილზე იყო კულტურულ–საგანმანათლებლო , მწიგნობრობის, ხელოსნობის მნიშვნელოვანი კერა. აქ შეიქმნა XI საუკუნის ბრეთის ვერცხლის საომარი ჯვარი წარწერით, XIII საუკუნის ბრეთის ტყავის სახარება და სხვ.

ბრეთის მონასტერი მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა, როგორც საკუთრივ სოფლის, ისე ბრეთის ხევის მოსახლეობის კულტურული დაწინაურების საქმეში. ბრეთის ხევი და სოფ. ბრეთი ფეოდალური საქართველოს სახელმწიფოებრივი ერთიანობის ხანაში (XI-XIII სს.) უშუალოდ საქართველოს სამეფო კარს ექვემდებარებოდა. XIV-XV სს–ის მიჯნაზე ბრეთის ხევი ალექსანდრე I-მა სვეტიცხოვლის მონასტერს შესწირა. XV-XVI სს–ში ბრეთის ხევის ერთი ნაწილი და თვით სოფელი ურბნისის მონასტერმა თავისი გავლენის ქვეშ მოიქცია. აქ იგი საკმაო რაოდენობის ყმა–მამულს ფლობდა და თავისი მოურავიც ჰყავდა. XVII-XVIII სს–ის ადმინისტრაციულ–ტერიტორიული დაყოფით ბრეთი ზემო ქართლის სადროშოში შედიოდა, რომელსაც ამილახორები სარდლობდნენ.

*მამა პიროსის და წმ. გიორგის ეკლესიები*

მამა პიროსისა და წმ. გიორგის ეკლესიები მდებარეობს სოფლის ცენტრში. ნეგებობებში გაირჩევა 2 სამშენებლო ფენა: მამა პიროსის ეკლესია (თავდაპირველად დამოუკიდებელი ნაგებობა – ეგვტერი), რომელიც VI ს–ში აუშენებია იოანე ზედაზნელის მოწაფეს პიროსს (დასაფლავებულია აქვე), და წმ. გიორგის ეკლესია (მთავარი ეკლესია), რომელიც აგებულია VIII-IX სს–ში. მამა პიროსის ეკლესია გადაკეთებულია, დაკავშირებულია წმ. გიორგის ეკლესიასთან და მინაშენის შთაბეჭდილებას ტოვებს. ეკლესიის გარშემო ნასოფლარია, რომელიც თარიღდება განვითარებული ფეოდალური ხანით. ეკლესიის ირგვლივ ნიადაგი თავდაპირველ დონესთან შედარებით ამაღლებულია დაახლოებით 1 მ–ით. შესასვლელს შიგნით მიდგმული აქვს კიბე, რომლის საფეხურებად გამოყენებულია წარწერიანი საფლავის ქვები. გვიანდელ ფეოდალურ ხანაში ეკლესია საფუძვლიანად შეუკეთებიათ. ნაგებობის ზედა ნაწილები რიყის ქვითა და აგურით ამოუყვანიათ, აღუდგენიათ მინაშენებიც. ამ ხანაშია აგებული სამრეკლოც, რომელიც ნაგებობის სამხრეთ–დასავლეთ კუთხეზეა დაშენებული. ეკლესია შეაკეთეს XIX ს–შიც: გარედან მთლიანად შელესეს, გადახურეს კრამიტით, ბევრგან გადააწყვეს კედლები და ამოაშენეს დანგრეული ნაწილები, კვადრარული აგურით აღადგინეს მინაშენების ლავგარდნები.

სამთავისი

(პ. ზაქარაია, ქართული ხუროთმოძღვრება XI-XVIII საუკუნეებში (თბილისი, 1990), გვ. 9–26;საქართველოს კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტ. 5 (თბილისი, 1990), გვ. 191–198)

სამთავისის ტაძრის კომპლექსში შედის: გალავანი ( XVII ს–ის II ნახევარი და XVIII ს–ის I მესამედი), მთავარი ეკლესია (1030 წ.), ეპისკოპოსის პალატი (პირველი ფენა თარიღდება განვითარებული ფეოდალური ხანით, მეორე - XVIII საუკუნით), მცირე ეკლესია და სამრეკლო (XVIII საუკუნის I ნახ.).

სამთავისის ტაძარი შუა საუკუნეების ქართული საკულტო არქიტექტურის ქვაკუთხედია. გენიალურმა ხუროთმოძღვარმა შექმნა ლაკონიური კომპოზიციისა და მიმზიდველი ფასადების მქონე ნაგებობა. XI ს. პირველ ნახევარში წარმოშობილი ნაგებობის ეს ტიპი მცირე ცვლილებებით, სხვადასხვა ნიუანსებით შემდგომ საუკუნეებშიც მეორდება.

სამთავისი მდებარეობს თბილისიდან დასავლეთით, 60-იოდე კილომეტრის მანძილზე, ამავე სახელწოდების სოფელში. მოგვიანებით ტაძარი გალავნით შემოუფარგლავთ. გალავანს შესასვლელი ჩრდილოეთით, სამრეკლოს ქვედა სართულიდან აქვს. მეორე ჭიშკარი დასავლეთითაც ყოფილა, შემდგომში ამოუქოლიათ. სამხრეთით, გალავანთან ახლოს, ერთი მცირე ეკლესიის ნანგრევია შემორჩენილი.
სამთავისის პირველ მშენებლად ვახუშტი ბაგრატიონი VI ს. მოღვაწეს - ცამეტ ასურელ მამათაგან ერთს - ისიდორეს ასახელებს. იგი წერს: „... არს რეხულას აღმოსავლეთით სამთავისი, ეკლესია დიდი, გუმბათიანი, დიდმშვენიერად შენებული. ზის ეპისკოპოზი, მწყემსი ქსნისა და ლეხურას ხეობისა. ქმნული არს იგ (13) მამათაგანისა ისიდორესაგან, და დაფლული არს იგი მუნვე“. აქ შეიძლება უზუსტობასთან გვქონდეს საქმე, რადგან ცნობილია, რომ 506 წლის დვინის საეკლესიო კრებას უკვე ესწრებოდა სამთავნელი ეპისკოპოსი. ასურელი მამები კი უფრო გვიან ჩამოვიდნენ.

ეკლესიაში XI საუკუნეზე უადრესი არაფერი ჩანს. თუ ვივარაუდებთ, რომ აქ VI საუკუნეში ეკლესია იდგა, არ არის გამორიცხული მისი ფრაგმენტი დარჩენილი იყოს მიწის ქვეშ.სამწუხაროდ, არც XI საუკუნის ეკლესიას მოუღწევია ჩვენამდე თავდაპირველი სახით. იგი რამდენჯერმე დაზიანებულა და ნაგებობის ნაწილებიც დაკარგულა. მიუხედავად ასეთი ცვლილებებისა, მას თავისი ტიპისათვის დამახასიათებელი იერი შენარჩუნებული აქვს და დღესაც იმპოზანტურია.
წერილობითი წყაროები მეტად ძუნწ მასალას იძლევა ტაძრის ისტორიაზე. უფრო მეტი შემოუნახავს თვით ეკლესიის კედლებს. წარწერების უმრავლესობა რამდენჯერმეა გამოცემული. წარწერებიდან მარტო ერთია თავის ადგილზე. იგი მოთავსებულია აღმოსავლეთის ფასადზე, მაღლა, დეკორაციული ჯვრის მკლავებს შორის.

ეს წარწერა ჯვრის ზედა მარცხენა მხარესაა ამოკვეთილი:

ქ. ღმერთი მის შორის და იგი არ(ა შეიძრას უკუნისამდე)

გაგრძელება მარჯვნივ ექნებოდა, მაგრამ აღარ შერჩენილა. იგი ყოფილა დ. მეღვინეთუხუცესის გადმონაწერში, რომელიც ბროსესაც უნახავს 1848 წელს საქართველოში მოგზაურობის დროს. წაკითხულს იმეორებს თ. ჟორდანიაც (ეს ნაკლული ტექსტი ჩვენ ზემოთ ფრჩხილებში მოვათავსეთ). იგი ლოცვა უფროა და შესავალივით უძღვის ქვემოთ მოთავსებულ საქმიან წარწერას :

ქ. ხატო ღმრთაებისაო შეიწყალე სული ილარიონისა ძისა ვაჩე ყანჩაელისი.

შემორჩენილია იმავე ილარიონ სამთავნელის კიდევ ორი წარწერა. ერთი მათგანი ცალკე ქვაზე უპოვია ეზოში თ. ჟორდანიას, რომელიც ამჟამად მოთავსებულია დასავლეთის ფასადზე, კარის ზემოთ.

...ილარიონ სამთავნელ ებისკოპოსმან აღაშენა ტაძარი ესე დასაბამითგან ქვეყნისა წელთა ხქლდ (6634–5604=1030 წ.) ქორონიკონსა სნ (250+780=1030 წ.)

წარწერა ახლა ძლიერაა დაზიანებული. ქვა ნაწილობრივ მოტეხილია (ზემო მხარე). როგორც ჩანს, იგი ძეგლის რესტავრაციის დროს ჩასვეს ამ კედელში.
წარწერის შინაარსი მეტად საინტერესოა. ირკვევა, რომ ეს ტაძარი 1030 წელს ილარიონ სამთავნელს აუგია.

როგორც ჩანს, ილარიონი დიდად ენერგიული ადამიანი ყოფილა. მას აუგია კიდევ სხვა ნაგებობა სამთავისის ეზოში. ამის შესახებ მოგვითხრობს ამჟამად დასავლეთის კედელში ცალკე ქვაზე, კარის ზემოთ, მარჯვნივ მოთავსებული წარწერა:

ხატო ღვთაებისაო, ადიდე გლახაკი ილარიონ სამთავნელ ებისკოპოზი ძე ვაჩე ყანჩაელისა, რომელმან მარანი და საწნახელი აღაშენა. ქორონიკონსა სო (270+780=1050 წ.).

როგორც ვხედავთ, ილარიონი იქვე აშენებს 1050 წ. მარანსა და საწნახელს.
ბროსეს გამოცემული აქვს კიდევ ერთი უცნობი წარწერა. იგი მოთავსებული ყოფილა სამხრეთის კარიბჭის შიგნით, პილასტრზე; როგორც ეტყობა, XIX საუკუნის რესტავრაციის დროს გადათალეს. ამჟამად მხოლოდ მისი კვალი ჩანს აქა-იქ. წარწერა მაშინაც ძალიან ყოფილა დაზიანებული და ბროსეს სიბნელეში კარგად ვერ გაურჩევია. ჩვენ ამ წარწერის შემოწმების საშუალება აღარა გვაქვს. იგი 1056 წ. ყოფილა შესრულებული:

აქა მიიყვარა ........ მამა თევდორესი ძისა იოანე ყანჩაელისა რომელმან აღაშენა წმიდა ეკლესია ესე .... ნაშრომში ხელთა მისთანი და უფლისა ..... ვაკურთხოთ ქკნი იყო სოვ.

სხალტბის კვირაცხოვლის ეკლესია

(საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტ. 5, თბილისი, 1990, გვ.310)

სხალტბის კვირაცხოვლის ეკლესია (მცხეთის რაიონი) დგას სოფლის დასავლეთით 1,5 კმ–ზე, სასაფლაოზე. ეკლესია დარბაზულია (9X7.8 მ), ნაგებია აგურით. შესასვლელი სამხრეთიდანაა, კარიბჭიდან. შესასვლელის თავზე ამოკვეთილი მხედრული წარწერის მიხედვით, ეკლესია აუგიათ ივანე ზედგენიძის ძის სახლთუხუცეს შიოშისა და მისი თანამეცხედრის თამარის ბრძანებით 1669 წელს, კარიბჭის ერთ–ერთ სვეტზე ამოკვეთილ წარწერაში მოხსენიებულია ეკლესიის მშენებელი მელქან ფურცხვანიძე.

აღმოსავლეთით, ნახევარწრიული აფსიდის ღერძზე გაჭრილია განიერი სარკმელი, რომლის ორივე მხარეს სწორკუთხა თაღოვანი ნიშებია. საკურთხეველი ერთი საფეხურით ამაღლებულია. დარბაზის ჩრდილოეთისა და სამხრეთის კედლებზე ერთსაფეხურიანი პილასტრებია, რომლებსაც შეისრული კამარის საბჯენი თაღი ეყრდნობა. ეკლესიის ყოველ ყოველ კედელში თითო სარკმელია; ჩრდილოეთისა და სამხრეთის კედლებში სარკმლები კამარის საყრდენთანაა გაჭრილი, მათ ქვემოთ პატარა ნიშებია. სამხრეთის ფასადზე შესასვლელის საპირე ორნამენტითაა მორთული.

ეკლესიის თანადროული კარიბჭის სამხრეთის თაღედი ფასადის მხარეს მთლიანად გახსნილია: აქ სამ რვაწახნაგოვან ბოძს ოთხი შეისრული თაღი ეყრდნობა. ყოველი ბოძის სამი წინა წახნაგი მორთულია ჯვრებითა და გეომეტრიული მოტივებით. მოჩუქურთმებული ყოფილა ლავგარდანიც (მხოლოდ აღმოსავლეთითაა შემორჩენილი მცირე ნაწილი). კარიბჭის თაღები შემკულია ნახევარდისკოების მწკვრივით.

პ.ს. ეს კიდევ სიურპრიზი, რომელიც იქვე ახლოსაა ამალულ–ჩამალული... ბოლო, მკვეთრ აღმართზე სიჩქარე თუ არ დააგდე შეიძლება იფრინო კიდეც :)

ახატანის იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია

(საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტ. 2, თბილისი, 2004, გვ. 221–222)

ახატანის ნათლისმცემლის ეკლესია (დუშეთის რაიონი) მდებარეობს სოფლის ჩრდილოეთით 2–2,5 კმ–ზე, ტყეში. ერთმანეთისგან 2მ.–ის მანძილზე. მათგან ჩრდილოეთით მდგარი, უფრო ადრინდელი და შედარებით უკეთ შემორჩენილი ნათლისმცემლის ეკლესია, გავითარებული შუა საუკუნეებს განეკუთვნება. მეორე მომდევნო ხანებში, გვიანდელ შუა საუკუნეებშია აგებული.

იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია გეგმით ოდნავ მოგრძო სწორკუთხედია და აღმოსავლეთით ნახევარწრიული შვერილი აფსიდითაა დასრულებული 910,7Ч6მ.0. ნაგებია დაუმუშავებელი ქვიშაქვითა და ქართული კვადრატული აგურით. კედლები ძირითადად ქვიშაქვისაა. კონქი, კამარა, საბჯენი თაღები და ლავგარდანი აგურითაა ნაწყობი. ძლიერ დაზიანებულია. შესასვლელები სამხრეთით და ჩრდილოეთიდანაა – ნავის შუაში. ორივე კარი დასრულებულია ნახევარწრიული ტიმპანით. ჩრდილოეთი შესასვლელის წინ ორდერდასახურავიანი, შიგნიდან ნახევარწრიული კამარით გადახურული პატარა კარიბჭეა. აღმოსავლეთით აფსიდის ღერძზე ფართო და მაღალი თაღოვანი სარკმელია. სარკმლის ორივე მხარეს თითო მცირე სწორკუთხოვანი ნიშია. აფსიდს თითქმის მთელ სიგრძეზე ჩამოსაჯდომი საფეხური გასდევს, რომლის შუაში – სარკმლის ქვემოთ – გამოყოფილია წინამძღვრის დასაჯდომი ადგილი. ნავის გრძივი კედლები და ცილინდრული ფორმის კამარა, ერთსაფეხურიანი ორი წყვილი პილასტრებითა და მათზე დაყრდნობილი საბჯენი თაღებით სამ თანაბარ ნაწილადაა დაყოფილი. თითო საბჯენი თაღია კამარის ორივე კიდეში, რომლებიც კუთხის პილასტრებზეა დაყრდნობილი. საკურთხევლის სარკმლის გარდა თითო თაღოვანი სარკმელია გრძივი კედლების აღმოსავლეთ ნაწილში და დასავლეთი კედლის ღერძზე.
შელესილი და მოხატული ინტერიერის ფერადოვანი შრე კამარის ჩამოქცევის გამო გადარეცხილია. მოხატულობა ეკლესიის თანადროულია.

საკურთხევლის კონქში წარმოდგენილია ვედრება (განვითარებული რედაქცია), ქვემოთ – ეკლესიის მამები (ათი ფრონტალური ფიგურა), სარკმლის წირთხლებზე – ორი დიაკვანი. ნავის სამხრეთ კედელზე მხატვრობის სამი რეგისტრია შემორჩენილი. ზედა რეგისტრის აღმოსავლეთ ნაწილში იოანე ნათლისმცემლის შობაა გამოსახული, მის ქვემოთ – მთელი ტანით მოცემულია ორი წმ. მეომარი. ამავე კედლის დასავლეთ ნაწილში, მეორე და მესამე რეგისტრების მთელ სიმაღლეზე ქტიტორის გამოსახულებაა.

საყავრეს წმინდა გიორგის ეკლესია

( საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, თბ., 1990, ტ.5, გვ. 82–83)

საყავრეს (გორის რაიონი) წმ. გიორგის ეკლესია დგას სოფლის ცენტრში, საშუალო სკოლის მახლობლად. თარიღდება IX-X საუკუნეებით. ეკლესია დარბაზულია (9,7X5,6 მ), ნაგებია ქვიშაქვის მოზრდილი ქვებით. არქიტრავიანი შესასვლელი სამხრეთითაა.

საკურთხეველი დარბაზისაგან გამოყოფილი იყო კანკელით (შემორჩენილია ორნამენტული ქვები). ეკლესიის დასავლეთისა და სამხრეთის კედლებში თითო სარკმელია, დარბაზის გრძივ კედლებზე - თითო პილასტრი. დასავლეთ კედელზე კრონშტეინებზე დაყრდნობილი დეკორატიული თაღია. დარბაზი გადახურულია ცილინდრული კამარით, რომელიც შუაში ეყრდნობა საბჯენ თაღს. დარბაზის კედლებს გასდევს ერთი საფეხური.